Klubokawiarnia "Towarzyska", proj. Jan Strumiłło, fot. Jakub Certowicz

Nad barem słynnej warszawskiej klubokawiarni Chłodna 25 wypisane było hasło: 'Wszelką rewolucję artystyczną wywołują kawiarnie". Autorem tego zdania jest Tadeusz Kantor, polski awangardowy artysta i twórca teatralny. W istocie, warszawskie kawiarnie i bary już od XIX wieku pełniły niejednokrotnie funkcję "niezależnych centrów kultury"[1]. To w nich wykluwały się nowatorskie koncepcje artystyczne, w nich kiełkowała kontrkultura i rodziły się nowe idee społeczne. W Polsce Ludowej, czyli państwie polskim pod rządami komunistów, które powstało po II Wojnie Światowej i trwało do 1989 roku, kawiarnie stały się miejscami spotkań inteligencji i artystów, tam wymieniano się informacjami, kontestowano władzę[2], tam wybuchały skandale towarzyskie, niepokorni pisarze prowokowali bójki, a figlarni artyści i projektanci rysowali po ścianach.

            Pod koniec lat 50 XX wieku, po ustąpieniu terroru stalinowskiego dyktującego to, jak ludzie powinni spędzać czas i w jakim stylu artyści mają tworzyć, pojawiły się w Polsce zalążki kultury konsumpcyjnej. Przedmioty i architektura miały edukować odbiorców i, poprzez upowszechnienie pięknych form w życiu codziennym, czynić świat lepszym.[3] Odwilż przyniosła powrót do form modernistycznych, organicznych, fantazyjnych i funkcjonalnych. Na ulicach Warszawy i innych polskich miast zaczęły wyrastać lekkie, przeszklone pawilony – prawdziwe majstersztyki inżynierii i wybitne dzieła architektury. Projektanci produktów inspirowali się nowymi materiałami, formami biologicznymi przypominającymi struktury widziane pod mikroskopem oraz zachodnioeuropejskim awangardowym malarstwem. Ogrodzenia, mury i słupy ogłoszeniowe zostały pokryte dowcipnymi i pełnymi walorów malarskich plakatami tak zwanej polskiej szkoły. W nowopowstających pismach kulturalnych i life-stylowych królowała rysunkowa satyra, błyskotliwy kolaż i pełna wyobraźni ilustracja. Modernizm w Polsce po II Wojnie Światowej ideowo odwoływał się do przedwojennego europejskiego prądu w dizajnie i architekturze, który wyznaczała wiara w postęp i uprzemysłowienie oraz przekonanie o tym, że projektanci mogą i powinni uczestniczyć w zmianie społecznej, tj. budować „nowy wspaniały świat”.

            Przestrzenią, w której spotykała się niezależna myśl, wolna twórczość oraz nowinki projektowe i modernistyczne eksperymenty była klubokawiarnia. Wnętrza powstających pod koniec lat 50 i w latach 60 warszawskich kawiarni i barów projektowali najwybitniejsi twórcy, ich ściany były zdobione fantazyjnymi tkaninami, malowidła ścienne tworzyli ilustratorzy i malarze. Klubokawiarnia stała się wcieleniem modernistycznego ideału "totalnego dzieła sztuki" – spotykała się w niej progresywna myśl z wyszukanym dizajnem, na przypominających organiczne formy krzesłach siadywali literaci, a artyści, jak to miało miejsce w warszawskim Lajkoniku, zdobili ściany swoimi rysunkami.

            Mimo rozkwitu wyjątkowych, postępowych form w architekturze i projektowaniu, komunistyczna gospodarka nie była w stanie wprowadzić ich na szerszą skalę. Wiele z innowacyjnych mebli, jak na przykład fotele Romana Modzelewskiego, nigdy nie wyszły poza fazę prototypu. Otoczenie codzienne składało się z masowo produkowanych, tanich, banalnych przedmiotów, takich jak banalne kubki barowe, które powróciły do produkcji w ostatnich latach jako ikona nostalgii za PRL. Wykonane z kiepskiej jakości materiałów wybitne przykłady architektury soc-modernistycznej zaczęły być rozbierane pod koniec XX wieku w wyniku agresywnych działań deweloperów i braku polityki chroniącej dziedzictwo z Polski Ludowej. Los taki spotkał między innymi Supersam, utrwalony w formie porcelanowej figurki Magdaleny Łapińskiej. Dobra konsumpcyjne stawały się coraz mniej dostępne i coraz gorszej jakości – fenomen "polowania" na przedmioty codziennego użytku pod koniec PRL ilustruje gra planszowa "Kolejka" studia Manuka.

            Jednak w ostatnich latach polscy projektanci zaczęli powracać do idei i form powojennego modernizmu. Wynikło to z jednej strony z fali nostalgii za PRL, która w wielu wypadkach jest po prostu nostalgią za dzieciństwem. Z drugiej strony, zjawisko to wyrosło z fali zainteresowania miastem, jego kulturą materialną i tożsamością. Zaczęto odkrywać na nowo nowoczesne formy przeszklonych pawilonów, produkować reedycje ikon powojennej kultury materialnej, wdrażać niezrealizowane projekty i pisać historię polskiej powojennej architektury i wzornictwa. W tym samym czasie w Warszawie oraz innych miastach zaczęły powstawać tak zwane kawiarnie obywatelskie[4], które stały się zalążkiem nowych ruchów miejskich – inicjatyw wyrosłych z miasta, lokalności i nastawionych na społeczną i polityczną zmianę.

            Zainteresowanie kulturą materialną modernizmu, odkrywanie na nowo niedocenianych ikon powojennego dizajnu zbiegło się tym samym z pojawieniem się fenomenu klubokawiarni – miejsc, które łączą w sobie działalność gastronomiczną i rozrywkową z bogatymi programami wydarzeń kulturalnych oraz inicjatyw obywatelskich. To klubokawiarnie stały się naturalnym środowiskiem, w którym zaczęły pojawiać się produkowane na nowo lub inspirowane modernizmem meble i przedmioty, w nich zaczęły być rozklejane najambitniejsze plakaty towarzyszące imprezom kulturalnym, one zaczęły organizować wydarzenia poświęcone architekturze, na klubokawiarnianych półkach i regałach zaczęto rozkładać najciekawsze pod względem projektu, jak i treści, książki i czasopisma – każdy, kto przychodzi na kawę może je brać i czytać. Tym samym nastąpił powrót do fenomenu połączenia kawiarni z miejscem inicjatyw obywatelskich, wydarzeń i dyskusji kulturalnych oraz przestrzenią, w której funkcjonują projekty rodzimych dizajnerów. Klamrą tego zjawiska stało się sięgnięcie do tradycji polskiego modernizmu z lat 50 i 60 XX wieku: na poziomie obyczajowym – w samej formule klubokawiarni, a na poziomie estetycznym – w powrocie do projektów i form odwilżowego dizajnu.

[1] A. Strzemińska, J. Mencwel, K. J. Olesińska, „Kawiarnie kultury. Diagnoza”. Raport z badania, http://stocznia.w1.laboratorium.ee/wp-content/uploads/2014/01/Kawiarnie_..., s. 3.

[2] J. Kusiak, W. Kacperski, Kioski z wódką i demokracją. Polityczna historia warszawskich „kawiarni obywatelskich” jako miejsc kształtowania się nowych ruchów miejskich i reprodukcji podziałów społecznych [w:] Chwała miasta, red. B. Świątkowska, Warszawa 2012, s. 138.

[3] W. Bryl-Roman, O racjonalną i piękną formę codzienności. Poodwilżowa nowoczesność „Projektu” [w:] Wizje nowoczesności. Lata 50. i 60. – wzornictwo, estetyka, styl życia, Materiały z sesji „Lata 50. i 60. w Polsce i na świecie: estetyka, wizje nowoczesności, styl życia.” Muzeum Narodowe w Warszawie, 15 kwietnia 2011, Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 2012, s. 64.

[4] Ibid., s. 132.